Osmanlılar Dönemi
Dulkadir Beyliğinin 1522 tarihinde Osmanlı topraklarına katılmayla bu bölge Osmanlı hakimiyetine girmiştir.
Afşin'in Selçuklular ve Dulkadir Beyliği dönemlerinde kuzeye doğru gelişme gösterdiği bu dönemde yapılan eserlerden anlaşılmaktadır. Bizanslılar' dan kalan kale ve Selçuklular' dan kalan Dede Baba türbesinden sonra Osmanlılar döneminde yapılan Ulucami de Afşin'in kuzey yönünde gelişmiş olduğunu kanıtlamaktadır. Bu dönemde yapılan en önemli tarihi eser Pirali (Ulu) Camiidir.
Bu caminin yapılışı ile ilgili bilgiler caminin kitabesinde belirtilmektedir. "Bu camii Mübareki inşa ve tamir eden Danişment aşiretinden Pira1i oğlu Muhammed, Sultan Süleyman oğlu Selim zamanında Allah'ın rızasını ve mağfiretini dileyerek camide kuran okuyan, ittifak' a girenlere Rabbim Mağfiret et. Bu camiye ha:- lis niyet ile girilir ve çıkılır."
Bu kitabından caminin 1570 yılında Osmanlı zamanında yapıldığı ve 1831 yılında önemli bir tamirat geçirdiği anlaşılmaktadır.
Dulkadir Beyliği döneminde olduğu gibi Osmanlılar döneminde de carninin kalenin kuzeyindeki alana yapılmış olması, bu dönemde de Afşin'in kuzey yönünde gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır.
Zaman zaman yapılan yenileme ve ilavelerle tarihi özelliğini kaybeden carninin yerine, bugün yeni bir cami inşa edilmiştir. Ancak burada tarihi bir cami olduğunu belirten ve geleceğe taşıyan minare bırakılmıştır.
Carninin çevresine baktığımızda eski evlerin çok sık bir şekilde yeraldığı görülür bu durum cami çevresinin Osmanlılar döneminde merkezi bir konuda olduğunu gösterir.
Ayrıca bu dönemde Afşin'de kaç nüfus yaşadığı, bu nüfusun geçim·kaynaklarının neler olduğu ve hangi vakıflara bağlı oldukları Yinanç tarafından belirtilmektedir.
"Efsus köyünün yarısı Eshab-ı Kehf deki camii ve Zaviyeye vakfedilmiştir. XVI. Yüzyıl tahrir defterlerine Yarpuz adıyla da kaydedilmiş olan Efsus 1565'te; 172 müzevvec (evli) 122'si mücerred (bekar) olmak üzere 294 vergi nüfusu olan bir köydür. Evli vergi nüfusu ortalama 5 kişilik bir aile kabul edildiğine göre, 1565 yılında Efsus'ta o 72x5=860+ 122) 982 nüfus yaşıyordu. Efsus köyünün diğer yarısı ise burada bulunan Dede Baba zaviyesine vakfedilrniştir. Efsus'un yıllık geliri vakfa dahil olan sekiz değirmen ile birlikte 18522 akçe idi.